In 2008 publiceerde SOVON een artikeltje over het voorkomen van de Notenkraker in Nederland onder de kop: "Notenkrakerinvasie laat op zich wachten". Daarin wordt gemeld, dat ondanks zo'n 65.000 uren trektellen het geen enkele trektelpost in augustus-november 2000-07 gelukt is meer dan één Notenkraker te zien op een dag (totaal 8 vogels gemeld). De laatste -relatief kleine- invasies gedurende de afgelopen 25 jaar waren in 1985 en 1991 (met 150-250 exemplaren op de najaarstrek). In het artikeltje wordt ook gerefereerd aan wat waarschijnlijk de grootste Notenkrakerinvasie van de afgelopen 100 jaar is geweest: de invasie van 1968/69. Daarover wordt gezegd: "De invasie van 1968 moet zeer indrukwekkend geweest zijn". Ik kan dat uit eigen waarneming beamen.

Notenkraker Nucifraga caryocatactes Spotted Nutcracker. Dijkgatsbos, Wieringermeer, 12 oktober 2008 (Chris van Rijswijk/www.birdshooting.nl)

In die tijd zat ik op de middelbare school in Doetinchem, maar alle vrije uren trok ik er op uit om vogels te kijken. Regelmatig blader ik nog in mijn aantekeningen van "vroeger" uit de Achterhoek en Liemers, die ik sinds 1963 bijgehouden heb. Daarbij trekken uit de jaren zestig van de vorige eeuw vooral notities de aandacht van broedvogelsoorten die inmiddels vrijwel verdwenen zijn: de Woudaapjes van de Oude Rijnstrangen bij Zevenaar, de Kemphanen en de Pijlstaarten van de Bijland bij Lobith, de Draaihalzen van Montferland, de Ortolanen van Winterswijk... Maar ook zijn er aantekeningen van invasiesoorten: de grootste Pestvogelinvasie van de 20ste eeuw (november-december 1965) met onder meer een groep van wel 250-300 exemplaren rond onze school in Doetinchem .... én de spectaculaire Notenkrakerinvasie van 1968. Omdat er sindsdien, zoals gezegd nooit meer een echt grote invasie van Notenkrakers heeft plaatsgevonden, is het misschien wel leuk om mijn herinneringen aan de vergetelheid te ontrukken.

In het onderstaande verhaaltje heb ik het vooral over mijn eigen waarnemingen uit 1968 uit de Liemers en de Achterhoek. Een overzichtsartikel van de Notenkrakerinvasie van 1968 in Nederland is verschenen in Limosa 44 (1971: 11-18) van de hand van B.J. Speek, de toenmalige chef van de Ringcentrale in Arnhem. Hieruit blijkt, dat de invasie al begin juli startte. De hoofdmacht arriveerde in de eerste week van augustus in het noordoosten van ons land. Eind augustus was ook het zuidwesten bereikt. Na september waren de meeste vogels weer uit ons land verdwenen. Er werden meer dan 100 exemplaren in Nederland geringd, waarvan 9 uit Nederland werden teruggemeld (veel doodvondsten) en 8 uit Frankrijk (vrijwel alle geschoten). Het is trouwens met veel vogels slecht afgelopen tijdens de invasie van 1968/69, want bij de erkende preparateurs in Nederland werden liefst 887 doodgevonden Notenkrakers ingeleverd... De hele winter bleven er Notenkrakers in Nederland, zij het dat de aantallen steeds kleiner werden. Van terugtrek werd niet veel gemerkt. Wel bleven in 1969 enkele broedparen in Nederland hangen (met onder meer een nestvondst bij Ulvenhout NB). Het artikel besluit met: "Ongetwijfeld was dit de grootste Notenkrakerinvasie van deze eeuw".

Notenkraker Nucifraga caryocatactesSpotted Nutcracker. Dijkgatsbos, Wieringermeer, 12 oktober 2008 (Chris van Rijswijk/www.birdshooting.nl)

Dan nu mijn eigen ervaringen, hoofdzakelijk afkomstig van de beboste stuwwal van Montferland (Bergherbos), waar ik toen veelvuldig met mijn schoolkameraad Ton Veenendaal naar vogels keek. In die tijd had je geen Waarneming.nl en Dutch Bird Alerts. Wij waren ons dan begin augustus 1968 nog van niets bewust. Op 8 augustus hoorden wij van een van de boswachters van Huis Bergh, dat hij en zijn collega's vanaf 5 augustus enkele Notenkrakers in het bos hadden waargenomen. Het was vakantie, dus wij gingen er de volgende dag (9 augustus) meteen met de fiets op af. Binnen een half uur hadden we de eerste Notenkrakers te pakken: een groepje van drie exemplaren op een kaalslag (jonge aanplant). De vogels lieten ons soms tot op drie meter benaderen, wat een sensatie. Op onze fietstocht die dag door de Montferlandse bossen kwamen wij in totaal op 18 stuks uit, verdeeld over vier verschillende plaatsen. De vogels foerageerden vooral op kaalslagen, die toen nog 3-10 ha groot waren. Op een kaalslag nabij de Rijsberg waren 5 exemplaren aanwezig, op een andere kaalslag bij Stokkum zelfs 8 exemplaren. De volgende dag (10 augustus) pakten we het nog wat systematischer aan: toen troffen we verspreid door het hele Montferland in totaal liefst 32 exemplaren aan (9 x1, 2x2, 2x3, 2x4 en 1 x 5)! Hoeveel we er gemist hebben zullen we nooit weten, maar vermoedelijk zijn er toen zeker wel 50-80 exemplaren alleen al in het Montferland (1850 ha) ter plaatse geweest (wij hoorden op die dag ook van de boswachters nog van waarnemingen op andere plekken).

Er brak toen een koele periode (10-20 augustus) aan met koude nachten, die de Notenkrakers duidelijk niet ten goede kwam. Samen met de boswachters registreerden we in Montferland negen dode exemplaren, waaronder een verkeersslachtoffer en twee plukresten (Havikenwerk? Montferland was in die periode een van de zeer weinige gebieden in Nederland, waar nog jaarlijks 1-2 paar Haviken broedden). Vers doodgevonden exemplaren waren sterk vermagerd. In het bos zagen we vrijwel geen levende Notenkrakers meer. Noten waren er in augustus nog niet, de vogels moesten het (voor zover wij dat konden zien) doen met kevers, rupsen en wormen. Ook zagen we een Notenkraker vliegen met een paddenstoel in zijn bek.

In de periode van 10-20 augustus noteerde ik enkele directe trekwaarnemingen. Op 10 augustus omstreeks 11.00 uur ten zuiden van Doetinchem 2 + 2 exemplaren, die naar het Montferland vlogen (richting west) en om 19.00 uur nog 3 stuks naar zuid bij het Berghoofdse Veer (Oude Rijnstrangen). Op 17 augustus bij Zelhem 4 + 2 exemplaren (richting zuid) en op 19 augustus bij Vethuizen 2 exemplaren richting west. De laatste waarneming was in een open (komklei)gebied, terwijl ik aan de rand van een groot tarweveld naar drie uitgevlogen jonge Grauwe Gorzen stond te kijken (inmiddels al lang als broedvogel verdwenen). De Notenkrakers fladderden "angstig" van boom naar boom, maar koersten duidelijk op de beboste stuwwal van Montferland af, blijkbaar een baken op de trek.

Notenkraker Nucifraga caryocatactesSpotted Nutcracker. Dijkgatsbos, Wieringermeer, 12 oktober 2008 (Chris van Rijswijk/www.birdshooting.nl)

De 22ste augustus beloofde voor het eerst sinds een week weer mooi zonnig weer met zwakke ZW-wind. Tegen de tijd dat de ochtendnevel was opgetrokken (rond 8.00 uur) waren Ton Veenendaal en ik weer in Montferland te vinden. Er bleken weer meer Notenkrakers dan de voorgaande week in het bos te zijn, maar meestal slechts enkelingen (maximaal drie bijeen). Om 9.30 uur zagen we in het noordelijk deel 5 Notenkrakers op ca. 30 meter boven het bos richting zuidwest trekken. Toen er om 10.15 uur weer 7 + 1 exemplaren op dezelfde koers overtrokken, kregen we het vermoeden dat er meer aan de hand kon zijn. Daarom fietsten we over de heuvels naar de Hulzenberg in het zuidelijk deel van de stuwwal, wat we als een goed uitkijkpunt voor trekkende (roof)vogels kenden. De Hulzenberg ligt niet ver van de Elterberg aan de uiterste zuidpunt van Montferland, thans een vermaard telpunt van de VWG Arnhem voor gestuwde (roof)vogeltrek. En vanaf de Hulzenberg zagen we tussen 11.15-12.45 uur voor onze verbaasde ogen groepje na groepje Notenkrakers over trekken: 7 + 5 + 3 + 1 + 5 + 2 + 8 = 31 exemplaren in anderhalf uur tijd! Alle via dezelfde route, gewoonlijk zo'n kwartier na elkaar. De Notenkrakers kwamen vrij laag vanuit N-NO (afkomstig uit het Veluwe-massief?) over de lengte van de beboste stuwwal van Montferland aanzetten. Als ze ons langs de Hulzenberg gepasseerd waren, trokken ze óf laag door het "dal" naar Laag-Elten óf hoog over de top van de Elterberg naar het open Rijndal. Behalve een enkele solitair betrof het losse groepjes, vergelijkbaar met trekkende Gaaien in een invasiejaar (daarvan zagen we op 17 oktober 1965 in totaal 80-90 rond het Montferland doortrekken naar ZW). Na 13.00 uur zagen we nog maar 2 Notenkrakers overtrekken. Dit bracht ons voor 22 augustus 1968 op een totaal van 46 doortrekkende Notenkrakers en wel in 11 "groepjes": 2x1, 2x2, 1x3, 3x5, 2x7 en 1x8 exemplaren! Omdat onze trekwaarnemingen een uur onderbroken waren, toen wij van 10.15-11.15 uur door het dichte bos naar de Hulzenberg fietsten, zullen er op die 22ste augustus vermoedelijk nóg meer Notenkrakers over Montferland doorgetrokken zijn. Onze laatste waarneming was een op 29 augustus bij Oud-Zevenaar overtrekkende Notenkraker (naar zuid).

Er is indertijd in de pers best veel aandacht geschonken aan dit unieke gebeuren. Dankzij oproepen in de regionale kranten, op de radio in het programma "Weer of geen weer" (Bert Garthoff) en in het tijdschrift "Het Vogeljaar" (Jaap Taapken) zijn veel waarnemingen van deze opvallende vogel ingestuurd. Deze zijn samengevat door B.J. Speek (l.c.). De Notenkrakers arriveerden in 1968 opvallend vroeg vergeleken met andere invasiejaren. De pieken (met meer dan 2000 exemplaren per decade) vielen precies samen met onze waarnemingen in Montferland, namelijk in de eerste en derde decade van augustus. In september had de hoofdmacht ons land al weer verlaten. Gezien de snelle doorstroming moeten er meer dan 10.000 vogels bij betrokken geweest zijn. Op 23 augustus 1968 (dus een de dag na onze topdag in Montferland) werden bij Vlissingen maar liefst 92 langstrekkende Notenkrakers gezien. Wellicht zijn er lezers van deze rubriek hiervan getuige geweest?

Hoe het ook zij, de spectaculaire herinnering staat ons nog steeds goed bij. Wij beseften toen al, dat dit uniek was en dit blijkt ook wel uit het feit, dat een dergelijk fenomeen zich veertig jaar lang niet meer in Nederland herhaald heeft.

Onno de Bruijn

Notenkraker Nucifraga caryocatactesSpotted Nutcracker. Dijkgatsbos, Wieringermeer, 12 oktober 2008 (Chris van Rijswijk/www.birdshooting.nl)