Dutch Birding jaargang 38 nummer 5, 2016

Er is nog maar weinig bekend over de herkenning van Chinese Kleine Torenvalk Falco naumanni pekinensis en nominaat Kleine Torenvalk F n naumanni. De hier gepresenteerde kenmerken zijn eerder gepubliceerd in Corso et al (2015) maar worden verder uitgediept en geïllustreerd met (nieuwe) foto’s en tekeningen. Hun onderzoek is gebaseerd op literatuuronderzoek, bestudering van balgen (zie tabel 1), verkregen informatie in musea, van foto’s van internet en van vogels in het veld in Afrika, Azië en Europa. Bij het bestuderen van grote aantallen vogels kwamen alleen bruikbare kenmerken naar voren bij volwassen net geruide mannetjes en vrouwtjes uit het voorjaar voor de uitersten van het verspreidings­gebied. Deze verspreidingsgebieden behelzen ‘Europa’ (naumanni) waar vogels een gelijke set kenmerken vertoonden met een geringe variatie en een geïsoleerde populatie in China (pekinensis) met eveneens een gelijke set kenmerken met geringe variatie. Hiertussen bevindt zich een groot gebied met inter­mediaire vogels met een grote variatie. Dit laatste fenomeen is bekend van andere roofvogelsoorten met een gelijk verspreidingsgebied zoals Zwarte Wouw Milvus migrans en Oostelijke Zwarte Wouw M lineatus en Slechtvalk F peregrinus en Barbarijse Valk F pelegrinoides, en bij ondersoorten van bijvoorbeeld Smelleken F columbarius, Lan­ner­valk F biarmicus, Sakervalk F cherrug en Slechtvalk.
De koptekening van volwassen mannetjes pekinensis is donkerder grijs dan bij naumanni. De hoeveelheid grijs in de vleugeldekveren is in pekinensis aanzienlijk groter (bijna 100% van alle vleugeldekveren is grijs en 100% van alle tertails) tegen ongeveer eenderde van het totaal bij naumanni. Ook verschillend is de intensiviteit van de kleur van de onderdelen: pekinensis is donkerder op de onderdelen dan naumanni. De donkere oogstreep bij volwassen vrouwtjes naumanni is of afwezig of miniem ontwikkeld, terwijl deze in pekinensis duidelijker zichtbaar is. Ook zijn de naakte delen meer oranje in pekinensis dan bij naumanni (meer geel). De bandering op de mantel en schouder van pekinensis is zwarter en duidelijker dan in naumanni. Kanttekening is echter dat voor vrouwtjes en mannetjes pekinensis maar een klein aantal vogels kon worden onderzocht en met name voor vrouwtjes kunnen met het beschikbaar komen van meer foto’s deze kenmerken in de toekomst wellicht meer gewicht krijgen of juist minder.
Veel aspecten van beide ondersoorten zijn nog onbekend, zoals waar de verschillende populaties overwinteren, wat het exacte broedgebied is van pekinensis en of de intermediaire populaties een eigen taxonomische status verdienen.

De herkenning van Oosterse Tortel Streptopelia orientalis en het onderscheid met Zomertortel S turtur is in de literatuur al goed besproken voor wat betreft adulte vogels en in rui vergevorderde juvenielen/eerste-winters (met adult-type veren), en is doorgaans eenduidig. Het onderscheiden van juveniele Oosterse Tortels en Zomertortels aan de hand van bestaande literatuur kan echter lastiger zijn. Dit artikel bespreekt voornamelijk de herkenning van beide in (grotendeels) juveniel kleed en geeft enkele nieuwe kenmerken.

Het kleed van eerstejaars Oosterse Tortel in het najaar varieert van volledig juveniel tot vergevorderd naar adult, vermoedelijk als gevolg van de sterk uiteenlopende broedperiode.

De snavel is bij Zomertortel in alle leeftijden en seizoenen volledig donker, terwijl bij Oosterse Tortel deze vaak gedeeltelijk licht is, vooral de snavelpunt.

De oogkleur is gedeeltelijk leeftijdgerelateerd en overlapt bij beide maar als de leeftijd van de vogel bepaald is kan het een goede indicatie geven. Eerstejaars Oosterse Tortel heeft vaak al een fel oranjerood oog, terwijl eerstejaars Zomertortel hooguit een doforanje maar meestal nog een donker, vrijwel kleurloos oog heeft.

Het witpatroon van de top van de buitenste staartpen is enigszins variabel in vooral de vorm van de scheiding met het zwarte deel. Bij Zomertortel is de buitenvlag volledig wit (de schacht vormt de scherpe grens) terwijl bij Oosterse Tortel er vaak zwart doorloopt ‘over’ de schacht naar de buitenvlag. Daarnaast is de scheiding op de binnenvlag tussen de witte top en het zwarte basale deel bij Zomertortel recht terwijl die bij Oosterse juist enigszins rond loopt; vooral bij Oosterse is echter variatie en de extremen zijn vrijwel identiek aan Zomer¬tortel (zoals bijvoorbeeld bij het eerste Nederlandse geval). De verhouding tussen lengte en breedte van de witte top vertoont echter geen overlap: de lengte is bij Zomertortel vrijwel tweemaal zo groot als de breedte, terwijl bij Oosterse die verhouding ongeveer 1 is.

Het patroon van de eerste adult-type dekveren is een goede indicator. Deze verschillen bij beide soorten van juveniel-type door de diepere kleur, zwarter centrum en afwezigheid van een lichte top. Bij Oosterse Tortel komen de juveniel-type dekveren wel veel meer overeen met adult-type dan bij Zomertortel en dat op zich is al een goede indicatie. Bij Zomertortel is de oranje rand gelijkmatig breed en loopt parallel met de zijden van het driehoekige zwarte centrum; bij Oosterse is de rand donkerder oranjebruin en versmalt richting basis omdat het zwarte centrum verbreedt richting basis.

Hoewel de extremen van beide soorten dicht bij elkaar komen is het patroon van de juveniel-type handpennen in de meeste gevallen duidelijk verschillend. Oosterse Tortel heeft vaak brede, scherp begrensde oranjeachtige randen, terwijl bij Zomertortel de randen hooguit zwak gekleurd, smal en vaag begrensd zijn.

Het patroon van juveniel-type handdekveren overlapt volledig waardoor dit kenmerk alleen bij duidelijke gevallen bruikbaar is. Zomertortel heeft vaak vrij grote lichte, maar wel vaag begrensde toppen aan de handdekveren, terwijl bij Oosterse Tortel de eventueel aanwezige toppen klein en scherp begrensd zijn. Veel Oosterse hebben helemaal geen zichtbare lichte toppen aan de handdekveren.

Afwijkend gekleurde vogels spreken tot de verbeelding en waarnemingen van zulke individuen worden dikwijls gerapporteerd in de literatuur, nu en in het verleden. De terminologie die wordt gebruikt voor het benoemen en identificeren van kleurafwijkingen is verwarrend en spreekt elkaar vaak tegen. In dit artikel worden 180 kleurafwijkingen bij Indiase vogels, gepubliceerd over een periode van 125 jaar, tegen het licht gehouden en worden indien mogelijk de werkelijke kleurafwijkingen vastgesteld (zie de appendix die alleen online wordt gepubliceerd op www.dutchbirding.nl/indian_birds_albinism). ‘Albinis­me’ was de vaakst gebezigde term maar slechts in een zeer klein deel van de gevallen werd die term correct gebruikt. Na herziening en heridentificatie waren de 180 gevallen als volgt verdeeld: bruin (41), ‘progressive greying’ (36), leucisme (15), ino (13), dilutie (14), melanisme (negen), albino (vier), gebrekkig voedsel (vier), onbekend maar niet albino (34) en onbekend en mogelijk albino (10). Voor onderzoek naar en begrip van kleurafwijkingen, hun oorzaken en het voorkomen is het noodzakelijk dat de verschillende afwijkingen worden ingedeeld en benoemd naar hun fysiologische achtergrond en niet naar hun uiterlijk.