Dutch Birding jaargang 45 nummer 2, 2023

Tot op heden is nog maar weinig gepubliceerd over de herkenning en de variatie in het verenkleed van Horusgierzwaluw Apus horus. Ook illustraties en teksten in de diverse gidsen en handboeken helpen niet om de variatie binnen deze soort te begrijpen. Een gierzwaluw Apus met een witte stuit die op26 en 27 september 2019 rondvloog op Schiermonnikoog, Friesland, was de aanleiding om dit onderzoek te starten. Er werden voor dit onderzoek (dat tussen september 2019 en maart 2023 liep) bezoeken gebracht aan diverse museumcollecties. Aan musea die niet te bezoeken waren werd gevraagd om foto's beschikbaar te stellen. Er werden 212 Horusgierzwaluwen onderzocht en daarnaast werden nog 2539 balgen van andere (vooral witstuitige) Apus-soorten onderzocht (zie tabel 1-2).

Voor alle Apus gierzwaluwen met witte stuit werd de variatie binnen 39veerpartijen en/of kenmerken onderzocht door het toekennen van bij voorkeur objectieve scores. Getracht werd om voor de diverse gierzwaluwen met wittestuit (en de vorm en ondersoort van Horusgierzwaluw zonder witte stuit) van minimaal 59 vogels een score van elk lichaamsdeel te verkrijgen. Dit is gelukt voor Pijlstaartgierzwaluw A caffer, Grote Huisgierzwaluw A nipalensis, Huisgierzwaluw A affinis, Horusgierzwaluw (nominaat) en Siberische Gierzwaluw A pacificus. Vanwege het lage aanbod in musea en de beperkte tijd werden voor de vermeende fuscobrunneus-ondersoort en de melanistische kleurvorm 'toulsoni' van Horusgierzwaluw en Cooks A cooki, Salimali's A salimalii en Blyths Gierzwaluw A leuconyxminder dan 59 individuen gescoord. Verder onderzochten we de kenmerken van één van de twee hybriden Pijlstaartgierzwaluw x Huisgierzwaluw A caffer xaffinis die in 2015-19 in Spanje werden waargenomen (zie figuur 13 en Jansen et al 2023).

De resultaten zijn percentages die weergeven welke variatie het vaakst tot het minst vaak werd aangetroffen voor elke onderzochte veerpartij. Dit is specifiek uitgewerkt voor Horusgierzwaluw (zie hoofdstuk resultaten) en de andere taxa (appendix 3 en onderschrift bij figuur 4-5, 9-12). Deze herkenningsplaten weerspiegelen het resultaat van de hoogste scores van de 39 lichaamsdelen (de 'ideale vogel'), en de afbeelding met negen Horusgierzwaluwen (figuur 6) illustreert de hele variatie binnen één tekening. Figuur 4-5 zijn dus complementair.

Om de diverse taxa in het veld van elkaar te onderscheiden moet per taxon worden gekeken naar de combinatie van zoveel mogelijk kenmerken (zie figuur 9-12). Er is geen uniek kenmerk gevonden dat exclusief in alle Horusgierzwaluwen voortkomt. Wel is de middelmatig gevorkte staart (tussen 10-20 mm) een betrouwbaar kenmerk: alleen de minst ondiepe staartvorken van Horusgierzwaluw overlappen met de diepste staartvork bij drie Grote Huisgierzwaluwen (subfurcatus) en de minst diepe staartvork bij één Cooks Gierzwaluw en twee Vale Gierzwaluwen A pallidus. Een grote witte keelvlek die reikt tot op de bovenborst (vaak met een trapeziumvormige uitloper) werd alleen in Horusgierzwaluw aangetroffen maar komt maar in 34.1% van de vogels voor.

Horusgierzwaluwen kunnen net als andere tropische soorten het jaar rond broeden binnen het verspreidingsgebied, dus jonge vogels kunnen het hele jaar opduiken. Op basis van alle beschikbare data werd een nieuwe en gedetailleerde verspreidingskaart opgemaakt van de soort (figuur 1).

Een belangrijke conclusie is dat op basis van dit onderzoek de variatie binnen de witstuitige Apus-gierzwaluwen groter is dan men zou verwachten, en dat individuele afbeeldingen of teksten uit een veldgids niet altijd 'de gemiddelde vogel' afbeelden en dus vaak niet de oplossing bieden. Aangezien gierzwaluwen zich moeilijk objectief laten beoordelen in het veld, is het uitgebreid fotograferen van afwijkende vogels zeer belangrijk. Mits er goede detailfoto's beschikbaar zijn, is elke Horusgierzwaluw te onderscheiden van andere Apus-gierzwaluwen met een witte stuit. Het is de volledige combinatie van kenmerken die de determinatie van witstuitige gierzwaluwen goed mogelijk maakt.

Een addendum met de ontbrekende tabel 4 is hier te downloaden.