Het Wonder van Wormer: ID-puzzel van formaat
22 October 2019 · Diederik Kok, Nils van Duivendijk, Laurens Steijn & Dick Groenendijk · 7098 × bekeken
De determinatie van de Wijde Wormerse spotvogel heeft gezorgd voor veel gepuzzel en discussie. Vanaf de tweede dag van het verblijf van de vogel spitste de determinatie zich toe op Oostelijke Vale Spotvogel (OVS) of Grote Vale Spotvogel (GVS). Een nieuwe, leerzame ‘ID challenge’ op Nederlandse bodem!
In onderstaande tabel hebben wij de belangrijkste kenmerken voor de het onderscheid tussen beide soorten op een rij gezet. Per kenmerk wordt de analyse van de Wijde Wormer vogel gegeven en wordt die gerankt in de mate waarin die op welke soort duidt – althans in onze ogen.
| Kenmerk | Analyse | Pro GVS | Licht pro GVS | GVS / OVS | Licht pro OVS | Pro OVS |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Formaat & structuur | Relatief groot en stevig overkomend. Algeheel voorkomen qua formaat eerder vergelijkbaar met Tuinfluiter (of zelfs nog iets langer/forser) dan met een Acro (pro GVS). OVS is qua formaat vergelijkbaar met Acro en slanker dan GVS. Daarnaast stevige snavel en poten, lange staart en relatief grote, ronde kop met dikke nek, overlopend in volle rug (pro GVS). | X | ||||
| Algehele kleur | Kop en bovendelen licht grijsbruin tot zacht buff, (soms haast koffie-met-melk kleur benaderend), sterk variërend met lichtval (en camera instellingen). Niet zo grijs als typische verse GVS, en eveneens relatief bruin en niet zo geelbruin als sommige OVS. Vogel over het algemeen vrij egaal gekleurd met zwak contrast tussen grijzere mantel en schouderveren en bruinere vleugel. (NB GVS is in gesleten kleed in oktober minder grijs en met minder contrast tussen bovendelen en donkere slagpennen en staart dan in verse voorjaarsvogels.) | X | ||||
| Vleugelformule | ||||||
| P1 lengte | P1 een fractie voorbij handdekveren stekend (moeilijk in te schatten maar lijkt niet meer dan 2 mm, vermoedelijk 1 mm). Handdekveren gesleten. P1 op veel foto’s niet zichtbaar. (Demongin geeft: p1 bij OVS [+1,5] +2,5 tot +6,5 mm tov handdekveren, p1 bij GVS -4 tot +2 mm tov handdekveren.) | X | ||||
| P2 lengte | Duidelijk korter dan p3 (contra Spotvogel). | X | ||||
| Vleugeltop | Vleugeltop gevormd door p3 en p4 (p4 fractie korter), p5 duidelijk korter. | X | ||||
| Versmallingen | P3 en p4 duidelijk versmald, lichte versmalling op p5. | X | ||||
| Tertial spacing | Tertial spacing enigszins oneven, met afstand tussen top van middelste en langste tertial iets kleiner dan afstand tussen top van kortste en middelste tertial, maar niet significant. | X | ||||
| Tertial lengte | Bij gesloten vleugel steekt de langste tertial op diverse foto’s iets voorbij de armpennen, op andere foto’s weer niet (uiteraard variërend met exacte houding van de vleugel). Bij GVS langste tertial regelmatig iets voorbij armpennen stekend, bij OVS regelmatig armpennen iets voorbij tertials stekend. | X | ||||
| Handpentoppen | 7 zichtbare hp-toppen voorbij tertials op gesloten vleugel. | X | ||||
| Handpenprojectie | Ca 60%. | X | ||||
| Vleugelpaneel | Witachtige randen van langste tertial en (binnenste) armpennen vormen zwak vleugelpaneel, erg lichtval afhankelijk. Past waarschijnlijk op GVS en OVS en wordt beïnvloed door gesleten kleed. Tevens op sommige foto’s lichte toppen aan armpennen zichtbaar zoals vaak bij OVS en soms bij GVS, op andere foto’s weer niet zichtbaar. | X | ||||
| Kopvorm | Kop relatief rond met steil voorhoofd dat in profiel duidelijke hoek vormt met snavel vormt (pro GVS). Geen plat voorhoofd waarbij snavel meer geleidelijk in kopprofiel overgaat als bij OVS. Bevedering loopt niet ver door op bovensnavel; er missen wat veertjes voor de snavelbasis en rond de mondhoek wat kopvorm mogelijk beïnvloedt. | X | ||||
| Koptekening | Wenkbrauwstreep duidelijk voorbij oog (pro GVS, maar sluit sommige OVS niet uit). Geheel lichte teugel (relatief licht en ongetekend voor zowel OVS als GVS), met diffuse grijze vlek net voor oog (vaak wegvallend). Donkere zijkruinbegrenzing boven lichte teugel. Lichte oogring. Lichte oorstreek die nauwelijks contrasteert met lichte keel (pro GVS, bij OVS vaak oorstreek wat donkerder, maar veel variatie). | X | ||||
| Kleur onderdelen | Vuilwit op onderdelen, met zwakke grijsbruin tint met name op achterflank (geïsoleerde donkere vlek vormend, vaker bij GVS). | X | ||||
| Staartvorm | Staart opvallend lang overkomend. Op momenten ook breed (beïnvloed door deels spreiden staart), met name aan basis. T6 iets korter. T1 van minimaal gelijke lengte als overige staartpennen (bij Iduna soorten vaak t1 wat korter, alhoewel bij OVS vaak niet opvallend). Breedte van individuele staartpennen niet opvallend breed. Vogel mist mogelijk 2 staartpennen. | X | ||||
| Staartpatroon | Buitenvlag t6 wit, om punt heen krullend, en verbredend aan top en breed op binnenvlag, resulterend in opvallende witte spot (pro GVS, bij OVS niet verbredend aan top). T5 met smalle witte top. T4 met suggestie van afgesleten en minimale lichte top. Wit van staartzijden contrasterend met vrij donkere grondkleur van staart (pro GVS, bij OVS dit contrast vaak zwakker). | X | ||||
| Staartkleur | Bovenzijde staart donkerder dan bovenstaartdekveren en bovendelen. Staartpennen naar top toe geleidelijk iets donkerder. Staart niet opvallend donker en erg lichtval afhankelijk. Donkerste deel van de vogel (ook donkerder dan slagpennen). | X | ||||
| Snavelvorm | Snavel lang en stevig; vrij stompe punt (pro GVS, snavel van OVS fijner en slanker). In onderaanzicht opvallend brede snavelbasis. | X | ||||
| Neusgat | Rond tot ovaal. (Bij GVS rond tot licht ovaal, bij OVS ovaal tot vrij langwerpig.) | X | ||||
| Snavelkleur | Ondersnavel vleeskleurig-roze. Geeltint in zijaanzicht beperkt tot basis (mn snijranden) en mondhoek. OVS heeft vaak sterkere geel- en oranjetint, resulterend in snavel die meer oranje dan roze gekleurd is (bij GVS meer geelroze). Bovensnavel vrij licht grijs-vleeskleurig, resulterend in geheel lichte snavel, wat duidt op een afwijking in kleur (snavelkleur daarom niet betrouwbaar als kenmerken). Afwijkende vrijwel geheel lichte snavels lijken niet zeldzaam bij zowel OVS als GVS. | X? | ||||
| Poten (structuur) | Poten opvallend lang en dik, stevige overall indruk versterkend. | X | ||||
| Pootkleur | Poten vrij onbestemd van kleur, licht grijs-vleeskleurig. Past op GVS en OVS (op Spotvogel vaak dieper grijs). Lichte nagels. | X | ||||
| Geluid | Lage ‘tak’ roep, met op sonagram te weinig hoge frequenties zichtbaar. Pro GVS. Zie reactie van Magnus Robb op opname door Thijs Fijen. Slechts sporadisch roepend (OVS roept doorgaans frequent). | X | ||||
| Staartbewegingen | Staart pompend en draaiend, inclusief meer zijwaartse beweging. Regelmatig tijdens de staartbewegingen de staart kort spreidend tot circa tweemaal de breedte van de samengevouwen staart. Staartbewegingen relatief langzaam. | X | ||||
| Overig gedrag | Rustig foeragerend, tempo herinnerend aan Sperwergrasmus. Lichaam vaak horizontaal gehouden waarbij lange staart opvallend. Mid level. Bij vlucht over iets langere afstand glijvlucht voor het landen in volgende struik (als GVS). | X |
Uiteraard zijn er, naast GVS en OVS, meer opties om in ogenschouw te nemen. Een bleke Spotvogel of Orpheusspotvogel zonder enig spoor van geel was aanvankelijk nog verrassend lastig uit te sluiten. Betere foto’s tonen een vleugelformule die niet op deze soorten past (Spotvogel: langere p2 die haast de vleugeltop bereikt; Orpheusspotvogel: langere p1 die ruim voorbij de handdekveren steekt), in combinatie met de staartbewegingen, de roep en het wit in de staart. Westelijke Vale Spotvogel en Griekse Spotvogel verschillen als volgt:
Westelijke Vale Spotvogel
- Grotere en langere snavel dan OVS (past beter op Wijde Wormer vogel)
- Minder wit in staart (nog minder dan OVS)
- Geen opvallend donkere staart
- Wenkbrauwstreep minder duidelijk, ook t.o.v. OVS
- Geen vleugelpaneel
- Lange p1
Griekse Spotvogel
- Zeer lange handpenprojectie (80-100%)
- Groter formaat (moeilijk objectief vast te stellen, maar Wijde Wormer vogel leek niet zeer groot)
- Naar oranje neigende snavel, vooral rond mondhoek (contra Wijde Wormer-vogel)
- Witte randen aan de grote dekveren (lichtbruinachtig bij Wijde Wormer vogel)
- Grijzere algemene kleur (maar overlap met GVS)
- Wenkbrauwstreep zelden voorbij het oog (duidelijk bij Wijde Wormer vogel)
- Overeenkomsten met de Wijde Wormer vogel zijn: gedrag met staart, forse poten, forse snavel, geheel lichte ondersnavel
Het gesleten kleed van de vogel zou op een adult kunnen duiden. Echter, ook eerste-jaars vogels zijn in het najaar enigszins gesleten. Ageing van GVS is vanaf oktober lastig en de leeftijd van de vogel verdient mogelijk verder uitzoekwerk.
Zoals altijd bij complexe determinaties is het de optelsom die telt. De conclusie uit de tabel is voor ons duidelijk: Grote Vale Spotvogel! Een geweldig geval, onverwacht ook in Europese context en, indien aanvaard, een toevoeging aan de Nederlandse lijst.
Velen hebben een bijdrage geleverd aan het determinatieproces van deze vogel, met inhoudelijke bijdragen of goede documentatie (foto, film, geluid) van de vogel. Dank allen! Zonder daarin volledig te kunnen zijn, willen we Jan Bisschop, Magnus Robb, Hans Schekkerman, Vincent van der Spek en Arend Wassink in het bijzonder bedanken voor hun input. Reacties en aanvullingen blijven overigens welkom!
Referenties
Demongin, 2016. Identification Guide to Birds in the Hand
Kennerley & Pearson, 2010. Reed and Bush Warblers
Peacock, 2017. Twitching Tankatara; Identification of South Africa's first Upcher's Warbler?
Shirihai, 1987. Identification of Upcher’s Warbler. British Birds 80: 473-482
Shirihai & Svensson, 2018. Handbook of Western Palearctic Birds
Svensson et al, 2008. Collins Bird Guide
Van Duivendijk, 2011. Advanced Bird ID Handbook
Diederik Kok, Nils van Duivendijk, Laurens Steijn & Dick Groenendijk
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Laurens Steijn)
Op deze foto is p1 zichtbaar die een fractie voorbij de langste handdekveren steekt. De vogel staat hoog op stevige, dikke poten. Ook hier is vorm van de wenkbrauwstreep, ruim voorbij het oog reikend, opvallend.
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Michel Veldt)
De vogel heeft een haast ‘bruut’ voorkomen met stevige snavel, lange staart, stevige poten, ronde kop en dikke nek die in volle rug overgaat.
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Michel Veldt)
De tertial spacing is licht ongelijkmatig met de top van de middelste tertial dichter bij bij de top van de langste tertial.
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Jaap Denee)
De wenkbrauwstreep reikt duidelijk voorbij het oog, contra OVS. De snavel mist een duidelijke oranjetint zoals bij veel OVS. `De langste tertial steekt voorbij de armpennen. Handpenprojectie van 60% en zichtbare 7 handpentoppen past op zowel GVS als OVS.
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Jaap Denee)
De staart is lang en vol en vormt het donkere deel van de vogel. Een belangrijk kenmerk van GVS is de witte buitenvlag van de buitenste staartpen die aan de top naar de binnenvlag krult en daarbij verbreedt, resulterend in een opvallende witte spot. De vogel lijkt twee enkele staartpennen te missen.
Grote Vale Spotvogel Hippolais languida, Zuiderweg, Wijdewormer, Noord-Holland, 14 oktober 2019 (Jaap Denee)
Discussie
Vincent Hart
·
22 October 2019 11:55
Meer van dit, heel fraai heren! Nemen de auteurs ook het initiatief om de vogel in te dienen?
Rob Halff
·
22 October 2019 12:11
Chapeau, fantastisch stuk! Dank mannen. Gefeliciteerd iedereen met deze toekomstige generatieblokker...!
Jaap Denee
·
22 October 2019 12:15
Mooi werk en een fraaie uiteenzetting, heren. Kleine kanttekening: het filmpje is van Joël Jimenez.
Toy Janssen
·
22 October 2019 12:38
@Jaap, is aangepast
Frank Coenjaerts
·
22 October 2019 13:28
Fantastisch mooi uitgewerkt!!
Detail: de laatste zin onder het kopje "tertial lengte" is niet helemaal compleet/duidelijk. Twee keer "voorbij"?
Eduard Sangster
·
22 October 2019 13:35
Goed werk mannen! Mooi format om te gebruiken voor de Schierzwaluw...
Peter de Knijff
·
22 October 2019 14:15
Hier een (welliswaar voorjaars) "grijze" Spotvogel voor diegene die zich daar weinig bij kunnen voorstellen. Je ziet daar beroerd weinig foto's van, laat staan zo fraai als deze.
Toy Janssen
·
22 October 2019 14:18
@Frank, bedankt is aangepast.
Martijn Verdoes
·
22 October 2019 14:19
Geweldig! Bedankt heren!
Johan van 't Bosch
·
22 October 2019 14:24
Echt heel mooi werk dit. complimenten. Ik heb een suggestie: ik zou ook een Engelse versie maken.
Volgens mij zijn er in de ons omringende landen veel geïnteresseerden. Er hebben daarnaast ook veel mensen meegedacht of op bv facebook geroepen dat ze mee zouden willen denken/praten.
Of is er al een Engelse versie en heb ik die over het hoofd gezien?
Jelle Scharringa
·
22 October 2019 15:00
De grijze, uitgebleekte of hoe noem je dat, gewone spotvogels die ik kan vinden hebben nog altijd gele tinten in het gezicht. Zoals op de foto aangeleverd door Peter.
Leo Stegeman
·
22 October 2019 15:37
Goed stuk!! En leuk dat dit nu in de ID-corner wordt gezet, en niet pas veel later in een (eventuele) publicatie van het geval.
Vincent Hart
·
22 October 2019 15:41
Kees de Vries en ik hadden begin september kortstondig een geheel grijswitte spotvogel zonder spoortje geel in naaldbomen op Vlieland. Helaas te kort om zaken als vleugelformule te beoordelen (laat staan foto's te maken) maar de vogel maakte los van de kleuren absoluut geen spannende indruk. Orpheus of gewone dus, vanwege het ontbreken van verdere details en de zeldzaamheid van Orpheus hebben we hem als gewone weggeschreven. Ik begreep destijds van Leo Heemskerk dat adulte Spotvogels in zijn ervaring vaker geen/weinig geel hebben.
George Sangster
·
22 October 2019 16:37, gewijzigd 22 October 2019 16:51
Hulde voor de inspanningen. Er zullen een hoop foto's zijn bekeken om tot deze conclusies te komen, en het is duidelijk dat dit erg wordt gewaardeerd.
Twee vragen:
Wat betekent de 'pro' in "Pro GVS"?
Ik bedoel vooral: sluit het OVS uit? Zo ja, dan kun je het beter 'diagnostisch' noemen (i.e. specificiteit is 1.0); zo nee, dan is er overlap met de andere soort en dus eigenlijk geen (qualitatief) onderscheid met een GVS/OVS kenmerktoestand.
Wat is het verschil tussen "Pro GVS" en "Licht GVS"?
bijv. komen "Licht GVS" kenmerktoestanden wel voor bij OVS, en "Pro GVS" niet voor bij OVS? In dat geval heeft een "Licht GVS" kenmerktoestand een lagere specificiteit (is minder diagnostisch) dan een "Pro GVS"kenmerktoestand.
òf komen "Licht GVS" kenmerktoestanden minder vaak voor bij GVS dan een "Pro GVS" kenmerktoestand. In dat geval heeft een "Licht GVS" kenmerktoestand" een lagere sensitiviteit dan een "Pro GVS".
Nog een puntje:
De overtuigingskracht van jullie analyse hangt mede af van de steekproefgrootte voor elk kenmerk (het aantal verschillende individuen waarbij de kenmerktoestand kon worden afgelezen).
GVS: beoordeelbaar bij 10 individuen, waarvan 8 de kenmerktoestand hadden en 2 niet. Dus 8/10.
OVS: beoordeelbaar bij 15 individuen, waarvan 2 de kenmerktoestand hadden, en 13 niet. Dus 2/15.
In de tabel kun je dat bij elk kenmerk op deze manier toevoegen : "8/10 vs. 2/15".
Teus Luijendijk
·
22 October 2019 18:12
Goed werk! Mooie analyse.
Max Berlijn
·
23 October 2019 09:24, gewijzigd 23 October 2019 09:37
Heel erg eens met Johan. Het is zonde om dit stuk alleen voor de “Nederlandse markt” te maken. Ik hoop dat een Engelse versie niet te veel werk is. Het zou me niet verbazen als er dan meer OVSs in een (mogelijke (afhankelijk van de foto kwaliteit, immers niet in elk land woont een Denee, Boon of Veldt)) GVS “veranderen”.. Mogelijk goed om zo’n opzet voor de Kleine Sprink van 04-10-16 te maken, kan o.a. Dominique er nog wat van opsteken😇.. grapje hè, niet boos worden maar wel een serieus verzoek, alles wat we gevonden hebben aan deze vogel staat verspreidt onder vele foto’s van zowel de desbetreffende Kleine en gewone Sprinkhaanzangers en een dergelijke opzet maakt (behoudens de correcte mtDNA) veel duidelijk. Ik zou het niet kunnen en heb helaas de tijd niet.
Nils van Duivendijk
·
23 October 2019 18:48, gewijzigd 23 October 2019 20:21
Ha George,
Deze analyse is niet wetenschappelijk, maar meer een stand van zaken op dit moment. Naast inderdaad veel foto’s (en video) hebben we uiteraard ook vooral de literatuur gebruikt om de pro’s te bepalen, veelal met al bekende variabelen in de kenmerken (bv de belangrijke lengte van p1). Een score zoals jij voorstelt is daardoor ook niet eenvoudig te maken.
Pro betekent: alleen gevonden/bekend bij die soort
Licht pro betekent: (ruim) meer gevonden bij de ene dan bij de andere soort.
Deze voorlopige analyse is zo conservatief mogelijk gemaakt, zie bv snavelvorm.
Diederik Kok
·
30 October 2019 12:56
Mbt de suggestie van Johan en Max om ook te zorgen voor een Engelstalige versie: in afstemming met de redactie van DB zal er gewerkt worden aan een Engelstalig artikel, in DB, over de ID van deze vogel.
Peter de Knijff
·
4 November 2019 15:24
Op dinsdag 15 oktober, nadat was vastgesteld dat de vogel niet meer aanwezig was, is door Marten Miske, met toestemming van de bewoners, de tuin doorzocht om (1) uit te sluiten dat vogel ergens dood onder een struik lag, en (2) om een serie poepmonsters te verzamelen. Na overleg met mij werden in totaal 15 monsters veiliggesteld door hem. Wij hebben in alle monsters een 310 bp fragment van het mitochondriale cytochrome B gen gesequenced. De sequentie van dit fragment is van veel verschillende vogelsoorten in databastanden aanwezig, dus ideaal om als eerste fragment te gebruiken. Het bleek een vogelrijke tuin: verschillende Merels en Zanglijsters werden naast een aantal Huismussen opgepikt. En, inderdaad, twee van de 15 poepmonsters, waarvan èèn van hele goede kwaliteit, bleek een perfecte Grote vale spotvogel Hippolais languida sequentie te hebben.
Max Berlijn
·
4 November 2019 15:40
👊
Vincent Hart
·
4 November 2019 15:48
Heel gaaf, dank aan Misk en Peter voor het snelle handelen!
Wietze Janse
·
4 November 2019 16:13, gewijzigd 4 November 2019 17:33
Hulde aan Diederik Kok, Nils van Duivendijk, Laurens Steijn & Dick Groenendijk die het ook zonder mtDNA konden! Dat is pas geweldig, niet het onderzoek 😎 waarmee ik Peters werk niets te kort wil doen!
Eduard Sangster
·
4 November 2019 16:13
Geweldig! Dank jullie wel! Dus nu ook door de VAR goedgekeurd, voelt altijd extra fijn. Twee keer juichen :)
Ed van Boheemen
·
4 November 2019 16:26
WAUW!!!! Geweldig onderzoek!!!!
Frank van der Meer
·
4 November 2019 17:50
Top! En fijn dat dit ook is gepiept. :)
Marten Miske
·
4 November 2019 18:15
Nogmaals dank voor dit snelle resultaat Peter! Op de DB-dag moet je misschien nog maar eens aandacht geven aan de "Shitkit" (en wellicht moeten we ze uit gaan delen aan de bezoekers... ).
Diederik Kok
·
4 November 2019 20:07
Top! Peter en Marten veel dank, een hele fijne (en snelle!) bevestiging.
Edward van IJzendoorn
·
5 November 2019 15:30
Poepje vormt kers op de taart.
Al met al fantastisch ID verhaal mede dankzij foto's, video's, geluidsopname en behulpzame mensen.
Gebruikers van het forum gaan akkoord met de forumregels.