Het is meerdere vogelaars opgevallen dat fitissen die (te) laat in het najaar verschijnen vaak een ‘’afwijkend’’ uiterlijk hebben. De suggestie wordt gewekt dat er een of meer buitenlandse ondersoorten in het spel zijn. Vogels zien er bijvoorbeeld groter uit en/of foerageren langzamer. Soms wordt er gesproken over een langere snavel. Bovenal zijn er kleedkenmerken die opvallen. Mensen maken melding van koud gekleurde fitissen. Soms vallen ze op als erg bleek, soms juist als heel donkerbruin. Iets dat vaker is genoemd zijn sterk oranje gekleurde pootjes bij een sommige individuen. Hier en daar valt er een vleugelstreepje op bij waarnemers.

Naar aanleiding van de vogel uit dit topic werd mijn interesse getriggerd om dit te willen uitzoeken. De Noordwijkse vogel valt mij op als ‘’donker’’, bruinig en de pootjes zijn opvallend oranje. Vooral die combinatie maakt dat de vogel er in mijn ogen anders uitziet dan de Fitissen zoals ik ze in september tegenkom.

In de periode van 20 oktober – 28 november ben ik in op internet meer vogels met deze kenmerkencombinatie tegengekomen, al dan niet bestempeld als opvallende fitissen door de waarnemers. In deze periode valt op dat veel fitissen een andere gezichtsuitdrukking hebben. Snavels lijken vaak langer en krommer, oogjes lijken kleiner, wenkbrauwstrepen onduidelijker. De vogels hebben niet het schattige uiterlijk van de reguliere fitis en lijken zelfs depressief of agressief! Mijn indruk is dat koprui optreed in deze tijd en dat dit die afwijkende kopjes deels of misschien wel geheel verklaard: de snavelbasis komt bloot te liggen, veerpartijen rond de ogen en wenkbrauwen zijn slordig geworden. Het roept bij mij de vraag op in hoeverre overige kenmerken ook worden aangetast door seizoenverschijnselen: worden pootjes meer oranje door het afslijten van donkere kleuren? Worden vogels kleurlozer of bruiner door het wegvallen van groene en gele tinten? Het bleek niet eenvoudig om harde grenzen te trekken bij een poging late fitissen te categoriseren. Ook bleken lichteffecten de kleur van individuen op diverse foto’s dusdanig te beïnvloeden dat het correct interpreteren ervan soms heel lastig was.

Zonder harde uitspraken te durven doen, probeer ik toch wat suggesties te doen over de verschillende patronen die zich naar mijn idee manifesteren in de fitiswereld van het late najaar en de winter. Dit doe ik zonder uitgebreid de beschikbare literatuur te kopiëren, dus corrigeer me vooral. Omdat ik het zelf heel interessant vind, maar ook omdat ik hoop dat mensen er nóg beter op gaan letten. Hopelijk levert het bijvoorbeeld meer foto’s op van opvallende vogels en gaan mensen vaker een DNA sample veiligstellen bij vangsten.

Volgens de geschriften en/of geruchten is de Noordse Fitis, ondersoort acredula, wat bleker dan onze trochilus. Minder geel van onderen, minder groen van boven. Er zijn kleurloze exemplaren bekend, maar meestal zijn er nog wel wat geel/groentinten op met name de bovendelen zichtbaar. Het lijkt erop dat onze trochilus hierin overlap vertoont en dat er in elk geval in het zomer halfjaar ook volledig kleurloze beesten bij zitten (vraag het Frank Neijts!). Fotografische en lichteffecten ook hier weer bedrieglijk zijn, dus maak vooral zo veel mogelijk foto’s bij een verdacht beest! Omdat de bleke acredula zo moeilijk te begrenzen is en waarschijnlijk ook totaal niet zeldzaam is in Nederland, heeft deze variant niet mijn interesse gewekt en werk ik hem hier ook niet verder uit.

Ik concentreer me liever op die intrigerende ‘’wortelpotigen’’ (naar Marijn Prins) en ben alongside ook gefascineerd geraakt door de ondersoort yakutensis. Dit late taxon staat niet bekend om een opvallende pootkleur, maar vooral als een kleurloos dier uit het verre noordoosten. Er schijnt volledige overlap te zijn (althans op enkele getoetste kenmerken zoals de kleur van de borst en wat saaie metingen) met acredula en het is onduidelijk in hoeverre er sprake is van een clinaal verloop tussen beide taxa. Naar het oosten toe schijnt de kleur wel wat af te nemen en volgens HBW zouden ze ook bruiner worden (maar of ze dan ook wortelpoten krijgen?). Zoals gezegd kan trochilus ook van kleur ontdaan zijn, om het nog ingewikkelder te maken. Toch koester ik yakutensis, omdat ik een patroon van vogels/foto’s heb gezien op doortrek in het Midden-Oosten waarbij ik niet geloof dat dit trochilus en/of acredula is. Een mooie reeks uit Israël uit de periode 7 -15 oktober is bijvoorbeeld te vinden op de website van Yoav Perlman:

Israël 10 oktober

Israël 15 oktober

Israel 13 oktober

Israël 7 oktober

Het gaat om vogels die elke kleur missen en vooral heel grijzig zijn. Met een zonnetje erop zou je het bruingrijs kunnen noemen. Opvallend is dat de naakte delen ook vrij donker zijn. Bij de eerste link omschrijft Yoav hoe hij zelfs aanvankelijk te maken denkt te hebben met een Siberische Tjiftjaf vanwege de donkere poten. De vleugelformule geeft de doorslag, want er is geen versmalling op P6. Bij enkele van zijn voorbeelden van vermeende yakutensis zijn de roetflanken erg opvallend, iets wat je bij een Fitis of Siberische Tjiftjaf overigens ook niet zou verwachten. Ik krijg de indruk dat dit soort vogels ook beperkte buff en/of melkthee (dubieuze term, want hoeveel melk doe jij erin!?) tinten hebben, waardoor er in vergelijking met Siberische Tjiftjaf met de zon erop een wat witter wenkbrauwstreepje overblijft en het ook klassieke beeld van Siberische Tjiftjaf met oranjeroze wang en Kleine Spotvogel bovendelen uitblijft. Eén van de zeer weinige en ook gelijk de beste van de kanshebbers in Nederland, welke ik tijdens het speuren op internet tegenkwam, was deze:

Terschelling 17 oktober 2023

Op sommige foto’s bij deze waarneming is er ook een redelijk grijze flank te zien! Net als de Israëlische vogels komt deze vrij kleinsnavelig op mij over, maar de ervaring leert (Braamsluipers!) dat je hier beter niet te veel uitspraken over kunt doen. Hier volgt nog een reeks andere kandidaten, waarover ik (verpest door het beeld van de Israëlische vogels) stuk voor stuk minder enthousiast ben (moeilijke foto’s, ‘’verkeerde’’ kleurtjes en proporties, etc.):

Vlieland 20 oktober 2017

Schiermonnikoog 19 oktober 2019

Eemshaven 11 oktober 2020

Het Hogeland 10 oktober 2022

Terug naar die donkerbruine vogels met diep oranje poten en ondersnavels, welke het stokje van de yakutensis kandidaten per 20 oktober lijken over te nemen! Op zoek naar een patroon heb ik tot nu toe geen overtuigende aanknopingspunten gevonden die een toevallige combinatie van beide punten minder toevallig maakt helaas. De poten lijken soms wat langer en dikker (door buikrui en pootkleurslijtage?), de kop soms wat woester (zie mijn verhaal hierboven over koprui), de wenkbrauw, borst en anaalstreek eerder wat buff of ‘’valsgeel’’ dan wit of geel…De waarheid is dat er op elk van deze punten wel overlap of hier en daar een uitzondering te vinden is, welke het afbakenen van een nog onbeschreven ondersoort lastiger maakt. Maar juist dit soort dingen weerhoudt mensen ervan om dieper op dit soort kwesties in te duiken en zou ervoor kunnen zorgen dat we iets missen, of iets niet willen zien! The truth is out there!

Hier volgt tenslotte een verzameling van de meest interessante voorbeelden die ik vond van ‘’wortelpotigen’’. De vogel van Rhoon is gevangen en bleek zoals op de november foto’s al te zien nogal groenig. Vanwege de woeste kop, de donkere bovendelen en joekels van oranje poten deze vogel toch maar in deze categorie meegenomen:

Amsterdam 16 november 2010

Hoek van Holland 20 oktober 2013

Vlieland 22 oktober 2017

Hondsbossche Zeewering 10 november 2017 & zelfde vogel op 12 november

Rhoon 23 november 2018 & zelfde vogel op 5 december

Terschelling 28 november 2023

Noordwijk 11 november 2024